ವಿವೇಕ ಚೂಡಾಮಣಿ / विवेकचूडामणिः

  ಮೂಲ : ಅಂತಃಕರಣಮೇತೇಷು ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ವರ್ಷ್ಮಣಿ | ಅಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನೇನ ತಿಷ್ಠತ್ಯಾಭಾಸ _ ತೇಜಸಾ || ೧೦೨ || ಅಹಂಕಾರಃ ಸ ವಿಜ್ಞೇಯಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾಭಿಮಾನ್ಯಯಮ್ | ಸತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗೇನ ಚಾವಸ್ಥಾತ್ರಯಮಶ್ನುತೇ || ೧೦೩ || ವಿಷಯಾಣಾಮಾನುಕೂಲ್ಯೇ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ವಿಪರ್ಯಯೇ | ಸುಖಂ ದುಖಂ ಚ ತದ್ಧರ್ಮಃ ಸದಾನಂದಸ್ಯ ನಾತ್ಮನಃ || ೧೦೪ || ಪ್ರತಿಪದಾರ್ಥ : ಅಂತಃಕರಣಂ = ಅಂತಃಕರಣವು , ಏತೇಷು ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು = ಈ ಕಣ್ಣುಗಳೇ ಮೊದಲಾದವುಗಳಲ್ಲಿಯೂ , ವರ್ಷ್ಮಣಿ = ಮತ್ತು ಶರೀರದಲ್ಲಿಯೂ , ಅಹಮ್ ಇತಿ = ನಾನು ಎಂಬ , ಅಭಿಮಾನೇನ = ಅಭಿಮಾನದಿಂದ , ಆಭಾಸ _ ತೇಜಸಾ = ಆತ್ಮನ ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯೆಯೊಂದಿಗೆ , ತಿಷ್ಠತಿ = ಇರುತ್ತದೆ . ( ೧೦೨ ) ಸಃ = ಅದೇ , ಅಹಂಕಾರಃ = ಅಹಂಕಾರವೆಂದು , ವಿಜ್ಞೇಯಃ = ತಿಳಿಯಬೇಕು ; ಅಯಂ = ಇದು , ಕರ್ತಾ = ಕರ್ತೃವೆಂದೂ , ಭೋಕ್ತಾ = ಭೋಕ್ತೃವೆಂದೂ , ಅಭಿಮಾನೀ = ಅಭಿಮಾನಿಯೆಂದೂ ತಿಳಿಯಬೇಕು ; ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗೇನ = ಸತ್ವವೇ ಮೊದಲಾದ ಗುಣಗಳ ಸಂಬಂಧದಿಂದ , ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಂ ಚ = ಮೂರು ಅವಸ್ಥೆಗಳನ್ನು , ಅಶ್ನುತೇ = ಪಡೆಯುತ್ತದೆ . ( ೧೦೩ ) ವಿಷಯಾಣಾಂ = ವಿಷಯಗಳ , ಅನುಕೂಲ್ಯೇ = ಅನುಕೂಲತೆಯಲ್ಲಿ , ಸುಖೀ = ಸುಖಿಯೆಂದೂ , ವಿಪರ್ಯಯೇ = ಪ್ರತಿಕೂಲ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ , ದುಃಖೀ = ದುಃಖಿಯೆಂದೂ ತಿಳಿಯಲಾಗುತ್ತದೆ ; ಸುಖಂ ದುಃಖಂ ಚ = ಸುಖವೂ ದುಃಖವೂ , ತತ್ _ ಧರ್ಮಃ , ಅದರ ಧರ್ಮವ

  ಮೂಲ : ಉಚ್ಛ್ವಾಸ _ ನಿಃಶ್ವಾಸ _ ವಿಜೃಂಭಣ _ ಕ್ಷುತ್ ಪ್ರಸ್ಯಂದನಾದ್ಯುತ್ಕ್ರಮಣಾದಿಕಾಃ ಕ್ರಿಯಾಃ | ಪ್ರಾಣಾದಿ _ ಧರ್ಮಾಣಿ ವದಂತಿ ತಜ್ಞಾಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಧರ್ಮಾವಶನಾಪಿಪಾಸೇ || ೧೦೧ | ಪ್ರತಿಪದಾರ್ಥ : ಉಚ್ಛ್ವಾಸ _ ನಿಃಶ್ವಾಸ = ಉಸಿರನ್ನು ಒಳಗೆಳೆದುಕೊಳ್ಳುವುದು ಮತ್ತು ಬಿಡುವುದು , ವಿಜೃಂಭಣ = ಆಕಳಿಕೆ , ಕ್ಷುತ್ = ಸೀನುವುದು , ಪ್ರಸ್ಯಂದನಾದಿ = ಸ್ರವಿಸುವುದೇ ಮೊದಲಾದ , ಉತ್ಕ್ರಮಣಾದಿಕಾಃ ಕ್ರಿಯಾಃ = ಶರೀರವನ್ನು ಬಿಡುವುದು ಇತ್ಯಾದಿ ಕರ್ಮಗಳನ್ನು , ತಜ್ಞಾಃ = ಪ್ರಾಣವಿದರು , ಪ್ರಾಣಾದಿ _ ಧರ್ಮಾಣಿ = ಪ್ರಾಣವೇ ಮೊದಲಾದವುಗಳ ಧರ್ಮವೆಂದು , ವದಂತಿ = ಹೇಳುತ್ತಾರೆ ; ಅಶನಾ _ ಪಿಪಾಸೇ = ಹಸಿವು , ಬಾಯಾರಿಕೆಗಳು , ಪ್ರಾಣಸ್ಯ = ಪ್ರಾಣದ , ಧರ್ಮೌ = ಧರ್ಮಗಳು . ತಾತ್ಪರ್ಯ : ಉಸಿರನ್ನು ಒಳಗೆಳೆಯುವುದು ಮತ್ತು ಹೊರ ಬಿಡುವುದು , ಆಕಳಿಕೆ ಸೀನು ಸ್ರಾವ ಶರೀರತ್ಯಾಗ ಇವೇ ಮೊದಲಾದ ಕ್ರಿಯೆಗಳನ್ನು ಪ್ರಾಣವಿದರು ಪ್ರಾಣವೇ ಮೊದಲಾದವುಗಳ ಧರ್ಮವೆಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ . ಹಸಿವು ಬಾಯಾರಿಕೆಗಳೂ ಪ್ರಾಣದ ಧರ್ಮಗಳು . ವಿವರಣೆ : ಉಸಿರಾಟ , ಹಸಿವು , ಬಾಯಾರಿಕೆ ಎಲ್ಲವೂ ಪ್ರಾಣದ ಧರ್ಮವೇ ಹೊರತು ಆತ್ಮನಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ್ದಲ್ಲ ಎಂದು ಈ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ .  ಪಂಚಪ್ರಾಣಗಳ  ಬಗ್ಗೆ ನಾವು ಹಿಂದಿನ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ತಿಳಿದುಕೊಂಡಿದ್ದೇವೆ . ಶರೀರತ್ಯಾಗವೂ ಒಳಗೊಂಡಂತೆ ಸಾಮಾನ್ಯವಾದ ಸೀನು , ಆಕಳಿಕೆ ಮುಂ